ایران در آستانه کمبود مطلق آب؛ «فقط ۸۵۰ مترمکعب آب برای هر ایرانی»/نیمی از چاه‌های آب ایران غیرمجازند
الهه جعفرزاده: بحران آب در ایران وارد مرحله‌ای بحرانی و چندلایه شده است. از کاهش شدید منابع تجدیدپذیر تا فرونشست زمین و تهدید امنیت غذایی، نشانه‌های هشدارآمیز در سراسر کشور دیده می‌شود.
دکتر مهدی زارع، پژوهشگر و استاد پژوهشکده بین‌المللی زلزله‌شناسی، در گفت‌وگو با خبرآنلاین، به ارزیابی دقیق وضعیت منابع آب ایران در سال آبی جاری می‌پردازد و می‌گوید: «برآورد می‌شود که در سناریوی بدبینانه خشکسالی پیش رو، کل آب تجدیدپذیر می‌تواند به حدود ۷۰ میلیارد متر مکعب کاهش یابد و سرانه آب به حدود ۷۵۰ متر مکعب برای هر نفر یا کمتر برای ساکنان ایران برسد.»
متن کامل این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید:
ساختار حوضه‌های آبریز ایران چگونه است؟
ایران به شش حوضه آبریز اصلی تقسیم شده است. شش حوضه آبریز اصلی دارای ۳۲ زیرحوضه هستند. دو روند منفی شدید در تغییرات ذخیره آب‌های زیرزمینی در ایران وجود دارد که در حوضه فلات مرکزی، اطراف تهران، دریاچه نمک و کویر مرکزی هستند.
فرونشست زمین در اطراف تهران چه پیامدهایی دارد؟
حداقل ۲۵درصد از جمعیت ایران پیرامون تهران زندگی می‌کنند که فرونشست زمین به دلیل کاهش چشمگیر ذخایر آب‌های زیرزمینی، پتانسیل رسیدن به حدود یک متر را تنها در عرض چند سال دارد. تخلیه آب‌های زیرزمینی همچنین بر محیط زیست اثر می‌گذارد و منجر به افزایش شوری خاک و آب‌های زیرزمینی می‌شود. شوری بر حاصلخیزی خاک اثر منفی می‌گذارد و امنیت غذایی بلندمدت را به خطر می‌اندازد. فرونشست زمین می‌تواند مسیرهای جریان سطحی و زیرسطحی را تغییر دهد و باعث کاهش عمده و برگشت‌ناپذیر ظرفیت سفره آب شود.
منابع آب تجدیدپذیر ایران در گذشته چه وضعیتی داشته‌اند؟
حدود ۲۵ سال قبل منابع آب تجدیدپذیر داخلی بر اساس میانگین سال‌های ۱۳۵۶ تا ۱۳۸۰ حدود ۱۲۸ میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می‌شد. از این میان حدود ۹۸ میلیارد متر مکعب رواناب سطحی بود و حدود ۵.۵ میلیارد متر مکعب از پمپاژ سفره‌های آب زیرزمینی تأمین می‌شد. تغذیه آب‌های زیرزمینی حدود ۵۰ میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می‌شد که حدود ۱۳ میلیارد متر مکعب از نفوذ در بستر رودخانه حاصل می‌شود و آن نیز باید کسر شود.
ایران چه میزان آب از کشورهای همسایه دریافت می‌کند؟
ایران در سال نرمال باید حدود ۶ میلیارد متر مکعب آب سطحی از پاکستان و مقداری آب از افغانستان از طریق رودخانه هیرمند دریافت کند. جریان رودخانه ارس، در مرز با آذربایجان، حدود ۴ میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می‌شود. رواناب سطحی به دریا و سایر کشورها حدود ۵۵ میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می‌شود.
سرانه آب در ایران چگونه تغییر کرده است؟
سرانه آب در دسترس تا سال ۱۳۵۵ حدود ۴۵۰۰ متر مکعب بود. اما در سال ۱۳۸۷ این رقم به کمتر از ۲۰۰۰ متر مکعب رسید.
برداشت آب در دهه‌های گذشته چه روندی داشته است؟
کل برداشت آب در سال ۱۳۷۲ حدود ۷۰ میلیارد متر مکعب تخمین زده می‌شد که در سال ۱۳۸۲ به حدود ۹۳ میلیارد متر مکعب افزایش یافت. این مقدار معادل ۵۱درصد از منابع آب تجدیدپذیر موجود وقت بود. اما برداشت سالانه از سفره‌های آب زیرزمینی حدود ۵۷ میلیارد متر مکعب در سال ۱۳۷۲، حدود ۵۳ میلیارد متر مکعب در سال ۱۳۸۲ و در سال ۱۳۹۲ بیش از میزان برداشت ایمن تخمینی ۴۶ میلیارد متر مکعب بود.
وضعیت دشت‌های ممنوعه در ایران چگونه است؟
بر اساس گزارش مدیریت منابع آب، تا پایان اسفند ۱۳۹۷ تعداد کل محدوده‌های ممنوعه کشور ۴۰۵ اعلام شد. ۲۱ محدوده به دلایلی مانند شرایط مرزی، وجود آبخوان‌های جداگانه، تأمین آب شرب شهری و روستایی به طور کامل ممنوعه اعلام نشده بودند. در حوزه عمل شرکت‌های آب منطقه‌ای گیلان و کهگیلویه و بویراحمد تا پایان سال ۱۳۹۷ دشت ممنوعه وجود نداشت.
روند بلندمدت ذخیره آب‌های زیرزمینی چه می‌گویند؟
بین سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۶ روند منفی ذخیره آبخوان‌های ایران شدت گرفت. در برخی مناطق تا بین ۴ تا ۵ میلیارد متر مکعب کسری مشاهده شد. این تخمین‌ها نشان‌دهنده تغییر در آب و هوا و برداشت اضافی برای مصارف کشاورزی است. تخلیه‌شده‌ترین زیرحوضه، کویر مرکزی ایران است. تخلیه آب‌های زیرزمینی بزرگ‌ترین عامل مؤثر در روند منفی مشاهده‌شده است که بخش مهمی از آن پس از خشکسالی سال ۱۳۸۶ رخ داده است.
دشت‌های بحرانی چه تعریفی دارند؟
مطالعات تا ابتدای سال ۱۴۰۴ حدود ۴۲۲ دشت ممنوعه و بحرانی را نشان داده است. ۳۵۹ دشت از مجموع دشت‌های ممنوعه، بحرانی و با مشکل فرونشست مواجه هستند. وقتی برداشت از میزان تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی بیشتر می‌شود، دشت را ممنوع اعلام می‌کنند. اگر رعایت نشود و دشت به مرحله بدتری برسد، نام «ممنوعه بحرانی» روی آن گذاشته می‌شود. دشت آزاد دشتی است که برای برداشت بیشتر آب یا احداث چاه ممنوعیتی ندارد، اما اکنون تعداد قابل‌ملاحظه‌ای از دشت‌های آزاد نداریم.
منابع آب تجدیدپذیر در سال آبی جاری چقدر تخمین زده می‌شود؟
میانگین بلندمدت منابع آب تجدیدپذیر داخلی ایران در پایان سال آبی ۱۴۰۳–۱۴۰۴ حدود ۸۰ میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می‌شود. خشکسالی، تغییرات اقلیمی و بهره‌برداری بیش از حد باعث کاهش مؤثر این رقم شده‌اند. سرانه دسترسی به آب بسیار پایین‌تر از آستانه تنش آبی است.
وضعیت بارندگی و سدها چگونه است؟
سطح بارندگی به طور قابل توجهی پایین‌تر از میانگین بلندمدت کاهش یافته است. بسیاری از سدهای بزرگ با ظرفیت‌های تاریخی بسیار پایین فعالیت می‌کنند. برداشت ناپایدار از آب‌های زیرزمینی منجر به تخلیه عمده سفره‌ها و فرونشست شدید زمین شده است.
سرانه آب ایران اکنون چقدر است؟
سازمان ملل متحد “بحران آب” را سرانه کمتر از ۱۰۰۰ متر مکعب تعریف می‌کند. تخمین زده می‌شود که سرانه آب ایران به حدود ۱۰۰۰ متر مکعب به ازای هر نفر در سال کاهش یافته است. این رقم به طرز خطرناکی نزدیک به آستانه کمبود مطلق است.
بارندگی‌های اخیر چه تأثیری داشته‌اند؟
وقتی باران می‌بارد، اغلب شدیدتر و کم‌فایده‌تر است و به جای تغذیه آب‌های زیرزمینی، منجر به سیل و رواناب سریع می‌شود.
وضعیت چاه‌ها و استخراج آب زیرزمینی چگونه است؟
ایران یکی از بالاترین نرخ‌های تخلیه آب‌های زیرزمینی در جهان را دارد. حدود یک میلیون چاه در ایران در حال بهره‌برداری است که حدود نیمی از آن غیرمجاز تخمین زده می‌شود. سفره‌ها سریع‌تر از آنکه تغذیه شوند، استخراج می‌شوند و عملاً منبع تجدیدپذیر را به منبع تجدیدناپذیر تبدیل می‌کنند.
سهم مصرف آب در بخش‌های مختلف چگونه توزیع شده؟
به غیر از کلان‌شهرهایی مانند تهران، کشاورزی بیش از ۹۰درصد از آب ایران را مصرف می‌کند و اغلب از روش‌های آبیاری غرقابی قدیمی و ناکارآمد برای محصولات پرآب مانند گندم، یونجه و هندوانه استفاده می‌کند. البته در مناطق کلان‌شهرهایی مانند تهران و مشهد، بیشترین برداشت آب زیرزمینی مربوط به مصرف آب شهری است.
با توجه به جمعیت ایران در سال ۱۴۰۴، سرانه آب چقدر خواهد بود؟
از کل آب تجدیدپذیر که حدود ۸۰ میلیارد متر مکعب در سال آبی جاری تخمین زده می‌شود و حدود ۹۴ میلیون نفر ساکنان ایران در سال ۱۴۰۴ (حدود ۸۷ میلیون جمعیت و حدود ۷ میلیون نفر مهاجران مجاز و غیرمجاز تخمینی مقیم ایران)، سرانه حدود ۸۵۰ متر مکعب برای هر نفر، ایران را در کمبود مطلق آب قرار می‌دهد.
در سناریوی بدبینانه خشکسالی، چه وضعیتی پیش‌بینی می‌شود؟
برآورد می‌شود که در سناریوی بدبینانه خشکسالی پیش رو، کل آب تجدیدپذیر می‌تواند به حدود ۷۰ میلیارد متر مکعب کاهش یابد و سرانه آب به حدود ۷۵۰ متر مکعب برای هر نفر یا کمتر برای ساکنان ایران برسد.
آیا بحران آب در سراسر کشور یکنواخت است؟
بحران آب در سراسر ایران یکنواخت نیست. مناطق بحرانی در فلات مرکزی تحت شدیدترین فشار قرار دارند. دامنه‌های شمالی کوه‌های البرز و برخی از مناطق شمال غربی هنوز آب قابل اعتمادتری دارند، اما همچنان سرانه آب در همان مناطق نیز در حال کاهش است.
چه عواملی ساختاری در تشدید بحران نقش دارند؟
مشکلات ساختاری—استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی و استفاده ناکارآمد از کشاورزی—همچنان پابرجا هستند. بدون تغییرات تحول‌آفرین در سیاست‌های مدیریت آب و شیوه‌های کشاورزی، ایران در مسیر کمبود شدیدتر آب قرار دارد که پیامدهای عمیقی برای اقتصاد، انرژی و امنیت غذایی خواهد داشت.
آیا منابع جایگزین می‌توانند کمکی کنند؟
تمرکز بر منابع آب غیرمتعارف، مانند نمک‌زدایی، به‌ویژه در مناطق ساحلی، برای کمک به منابع تجدیدپذیر رو به کاهش است. البته مقدار واقعی سرانه آب به شدت به بارندگی سال آبی پیش رو بستگی خواهد داشت، اما روند بلندمدت منابع آب تجدیدپذیر داخلی، کاهش شدید و آسیب‌پذیری بالا به دلیل سوء مدیریت مداوم آب و تغییر اقلیم را نشان می‌دهد.
۴۷۲۳۲
