ناصبی بودن فلسطین در بوته نقد

مبلغ نوشت: صهیونیستها میخواهند از سویی فلسطینیان را از خطر «گسترش تشیع» بترسانند و چهره مبارزان فلسطینی مرتبط با ایران را به عنوان «مزدوران ایران» و «گسترش دهندگان تشیع در فلسطین» تخریب کنند و از سوی دیگر به ایرانیان و شیعیان این گونه تلقین کنند که فلسطینی‌ها، ناصبی و دشمن اهل بیت(ع) هستند و نه تنها نباید به آنان کمک کرد بلکه این اراده خداست که ظالمان را به جان ظالمان بیاندازد و توسط یهود، فلسطینیان ناصبی بدتر از یهود از بین بروند!!

به گزارش «مبلغ»- همگرایی اسلامی میان شیعیان و اهل سنّت برای آزادسازی قبله نخست مسلمانان، باعث شده، صهیونیستها تحرّکات تفرقه‌گرای خود را بیشتر کنند؛ از سویی فلسطینیان را از خطر «گسترش تشیع» بترسانند و چهره مبارزان فلسطینی مرتبط با ایران را به عنوان «مزدوران ایران» و «گسترش دهندگان تشیع در فلسطین» تخریب کنند و از سوی دیگر به ایرانیان و شیعیان این گونه تلقین کنند که فلسطینی‌ها، ناصبی و دشمن اهل بیت(ع) هستند و نه تنها نباید به آنان کمک کرد بلکه این اراده خداست که ظالمان را به جان ظالمان بیاندازد و توسط یهود، فلسطینیان ناصبی بدتر از یهود از بین بروند!!

در حال حاضر همزمان با طوفان الاقصی و جنایات وحشیانه اسرائیل بر علیه مردم مظلوم غزه شبهه ناصبی بودن مردم فلسطین بویژه مردم غزه امروزه بیش از هر زمان دیگر پخش شده است لذا در این برهه حساس ضروت دادر که این شبهه بصورت متقن جواب داده شود که در متن پیش رو به این امر مهم پرداخته شده است.

برای پاسخ به این شبهه از چند زاویه به این مطلب پرداخته خواهد شد. یکی فتاوای مراجع عظام شیعه مبنی بر لزوم دفاع و حمایت از فلسطین و مبارزه با صهیونیسم. دوم نشانه‌های حب اهل بیت در میان مردم فلسطین. سوم متهم کردن حماس به شیعه‌گری و گسترش شیعه در میان مردم فلسطین.

ناصبی کیست

فیروز آبادی در تعریف ناصبی می‌نویسد: ناصبی و اهل نصب کسانی هستند که دشمنی حضرت علی (علیه‌السلام) را جزء دین خود قرار داده‌اند، و آنان اهل نصب با آن حضرت اند؛ یعنی با او دشمنی دارند. [۱] طبق روایات هم ناصبی کسی هست که بغض امام علی و اهل بیت علیهم‌السلام را داشته و با آنها دشمنی کند[۲] علما نیز، ناصبی را کسی می‌دانند که با اهل‌بیت دشمن باشد و دشمنی خود را با آنان آشکار کند.[۳] در برخی از روایات دشمنی با شیعیان و پیروان اهل بیت علیهم السلام به عنوان ناصبی معرفی شده که این روایت از نظر سند و محتوا قابل خدشه هست که در انتها بررسی خواهد شد.

حال که مفهوم ناصبی مشخص شد باید ببینیم که طبق این ملاک‌ها می‌توان مردم فلسطین را ناصبی دانست یا نه.

فتاوی و سخنان علمای شیعه درباره حمایت از فلسین

علمای شیعه با زبان و قلم، شیعیان را برای کمک به برادران ستمدیده خود تشویق و تهییج کرده و با فتاوی آشکار و صریح کمک به آنان را واجب شرعی شمرده و کشته شدن در راه آزادی بیت‏المقدس را شهادت در راه خدا محسوب داشته‌‏اند که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود؛

علامه شرف الدین

سید شرف الدین ‏عاملی صاحب کتاب المراجعات که در اوج قله حمایت از تشیع بود موضع‌گیری‌های سختی علیه رژیم صهیونیستی داشت ایشان از نخستین علمایی بود که در جهان عرب، از روند مهاجرت یهودیان به سرزمین فلسطین احساس نگرانی کرد. وی مسوولیت این بحران را بر دوش دولت انگلیس دانست که تصمیم گرفته بود با استفاده از خلاء فروپاشی دولت عثمانی، پای استواری برای خود در قلب جهان اسلام ایجاد کند. سید شرف‌الدین از دولتهای جهان خواست که با اعتراض و فشار به بریتانیا جلو پیش روی صهیونیستها را بگیرند.

علامه محمدحسین کاشف الغطاء

علامه کاشف الغطاء نیز در جانبداری از فلسطین، کارنامه درخشانی دارد. بخشی از تلاش‏های بی‏‌وقفه کاشف الغطا، مسافرت به کشورهای اسلامی و دیدار با صاحب‏‌نظران جهان اسلام بود، تا افزون بر آشنایی با وضعیت ‏سیاسی و جغرافیایی مردم، عالمان دین را به توطئه‌‏های مرموزانه غرب و اشغال سرزمین فلسطین آگاه کند. در یکی از سفرهای تاریخی خود به فلسطین در سال ۱۳۵۰ هجری قمری در همایشی که در شهر قدس به مناسبت میلاد پیامبر اعظم(ص) برگزار گردید، شرکت کرد و با سخنرانی موثر خود درباره علل انحطاط مسلمانان و ضرورت پرهیز از دوگانگی و خطر نوین جنبش صهیونیست برای تسلط بر جهان اسلام، سخن گفته و مسلمانان را دعوت به مقابله با صهیونیسم و دفاع از فلسطین می‌کند.

ایت‌الله شیخ عبدالکریم زنجانی

آیت‌الله شیخ عبدالکریم زنجانی یکی از فقهای نجف اشرف بود. وی در سال ۱۳۵۵ قمری به فلسطین سفر کرده و در مسجد الاقصی سخنرانی می‌کند، مفتی فلسطین بعد از سخنرانی ایشان می‌گوید «سود این درس شما در مسجدالاقصی برای فلسطین و عرب و مسلمانان، بهتر از صدهزار سپاهی آماده کارزار بود.»

آیت‌الله ‌حکیم (ره)

آیت‌الله ‌حکیم نیز یکی دیگر از مراجع نجف بود که با ارسال گروه علمی به کنفرانسها و پاسخ به استفائات همواره تاییدگر مجاهدات فلسطینیان و در خط مبارزه با اسرائیل قرار داشت.

امام خمینی (ره)

امام خمینی در سال ۱۳۴۷ شمسی زمانی که در نجف بودند در پاسخ به نماینده گروه الفتح اجازه استفاده مقداری از وجوهات شرعی را به مقدار کافی در راه مبارزه با اسرائیل به مجاهدان فلسطینی می‌دهد.[۴].

شهید مطهری

شهید مطهری در تفسیر سوره نور و در بیان جریان افک به این شبهه پرداخته و به آن را رد می‌کند. ایشان ضمن تبیین مفهوم ناصبی رواج این شایعه را دسیسه یهودی‌ها می‌داند که برای اینکه احساس همدردی‌ نسبت به فلسطینی‌ها را از بین ببرند این شایعه را رواج می‌دهند. ایشان با نقل خاطره ای از سفر حج خودشان نتیجه می‌گیرند که در فلسطین شیعیانی هم هستند که در بین سایر مردم فلسطین زندگی می‌کنند.[۵]

فقها و عالمان شیعه معاصر، مانند آیت‌الله کاشانی، آیت‌الله ‌بروجردی، آیت‌الله ‌طالقانی، علامه طباطبایی، آیت‌الله ‌گلپایگانی، آیت‌الله ‌نجفی مرعشی، آیت‌الله ‌بهبهانی، آیت‌الله ‌سیدعبدالله شیرازی، و…. و نیز مراجع بزرگوار زنده، همگی به نوبه خود مواضع روشنگری داشته‌اند که تاکید همه این بزرگواران بر ضرورت حمایت از اسلام و «مسلمانان فلسطین» هر گونه شبهه‌ای را درباره ناصبی بودن فلسطینیان می‌زداید.[۶] اگر واقعا فلسطینی‌ها ناصبی بودند علما اینقدر حساسیت می‌داشتند؟ علمایی که غیرت دینی بیشتری داشتند، به قرآن و حدیث تسلط بیشتری داشتند، در عشق به امیر المومنین علیه السلام شهره بودند.

بررسی مذهب مردم فلسطین

بیشتر مردم فلسطین، پیرو مذهب شافعی هستند و اتفاقا، ابوعبدالله محمدابن ادریس شافعی، رهبر این فرقه، متولد غزه بوده است. پدر شافعی مرد فقیری بود از اهالی حجاز، به مکه و سپس به شام مهاجرت کرد و در «غزه» و «عسقلان» در فلسطین ساکن شد.[۷] و شاید همین مساله در علاقمندی مردم فلسطین به مذهب شافعی تاثیر گذار بوده است. پیروان مذهب شافعی در میان اهل سنّت بسیار علاقمند به اهل بیت(علیهم السلام) هستند

شواهد دیگر بر محبت مردم فلسطین نسبت به اهل بیت(ع)

بسیاری از فلسطینیان اسامی فرزندان خود را از نام های اهل بیت(ع) انتخاب می‌کنند و بر این نامگذاری نیز افتخار می‌کنند.

در منطقه غزه و دیگر مناطق فلسطین مساجد فراوانی وجود دارد که به اسم مبارک اهلبیت پیامبر(ع) نامگذاری شده است که در زیر به برخی از این مساجد اشاره می‌شود:

۱- مسجد علی بن ابی طالب (علیه السلام) در شهر غزه در محله زیتونه که بر اساس اخبار منتشر شده در شبکه العالم (در سایت خبری این شبکه موجود می‌باشد) در ۱۰ دی ماه جاری هدف موش‌کهای رژیم صهیونیستی قرار گرفت.

۲- مسجد الحسین بن علی(علیه السلام) در محله الصبره نوار غزه.

۳- مسجد الحسین بن علی(علیه السلام) در خیابان عین ساره شهر الخلیل.

۴- مسجد علی بن ابی طالب(علیه السلام) در منطقه حواره از توابع شهر نابلس در کرانه باختری رود اردن.

۵- مسجد فاطمه الزهراء(علیها السلام) در روستای ارتاح در جنوب طولکرم.

۶- مسجد فاطمه الزهراء (علیها السلام) در شهر نابلس[۸]

اعتقاد به مهدویت

اعتقاد به قیام حضرت مهدی(عج) در آخر الزمان و پرکردن زمین از عدل و داد بعد از این که سرشار از ظلم و جور شده است، یکی از باورهای مشترک میان مذاهب اسلامی است. همین باور و عشق به مهدی مصلح، در فلسطین یکی از وسایل بسیج نمودن مخلصان و مجاهدان مبارز با صهیونیست است.

فلسطینی‌ها در مساجد فلسطین برای آماده شدن و جهاد در رکاب مصلح آخر الزمان، با مهدی موعود بیعت می‌کنند[۹]. همین بیعت با مهدی موعود، در وصیت نامه یکی از شهدای بزرگ جنبش حماس به نام «نضال فرحات» آمده است. نضال فرحات سازنده موشکهای «قسام» است که باعث رعب در قلب اسرائیلیان شده است.

فرحات در ضمن وصیتنامه پرشور خود می‌نویسد: “… هذا الزمان زمن المهدی فأنا أبایعه من الآن متی ظهر…” این زمانه دوران مهدی است، و من با او از هم اکنون تا زمانی که ظهورکند، بیعت می‌کنم.[۱۰]

متهم شدن حماس به شیعه‌گری

درست در همان زمانی که فلسطینی‌ها و بویژه ساکنان غزه متهم به ناصبی گری می‌شوند از سوی دیگر توسط رسانه‌های غرب زده یا وهابی یا گروه‌هایی که علیه مقاومت هستند متهم به شیعه‌گری و ابزاری برای گسترش تشیع در فلسطین معرفی می‌شوند. مقالات متعددی در این رابطه نوشته شده است که به عناوین برخی از آنها اشاره می‌شود:

۱- (الحماسیون) دعاه نشر (التشیّع) فی فلسطین… فاللهم انتقم منهم شر انتقام (پیروان حماس مبلغان گسترش تشیع در فلسطین هستند، خداوندا از آنان بدترین انتقام را بگیر)

۲- حماس و العلاقه مع الشیعه و مشعل یحتفل بطقوس عاشوراء مع الشیعه فی لبنان (حماس و ارتباط با شیعه و خالد مشعل همراه با شیعیان لبنان در مراسم عاشورا شرکت می‌کند)

۳- حماس و التشیع السیاسی قراءه فی الخطاب (حماس و تشیع سیاسی بازخوانی گفتمان حماس)

۴- مشعل یعلن أن حماس الابن الروحی للامام الخمینی (خالد مشعل اعلام کرد که حماس فرزند معنوی امام خمینی است)

۵- الاخوان- حماس و ایران و السؤال الحائر (اخوان المسلمین حماس و ایران و پرسش تحیر)

۶- حرکه الجهاد الاسلامی و الهوی الشیعی الایرانی! (جنبش جهاد اسلامی و عشق تشیع ایرانی)

۷- حتی لاتجد ایران موطیء قدم لها بغزه (تا ایران جای پایی در غزه نیابد)

۸- ظاهره الرافضه فی فلسطین- تقریر میدانی (پدیده رافضیان در فلسطین، گزارشی میدانی)

۹- آنفلونزا التشیع الفارسی فی فلسطین (آنفلوانزای تشیع فارسی در فلسطین)

۱۰- الشیعه و فلسطین: مازال الاختراق مستمراً (شیعه و فلسطین: نفوذ همچنان ادامه دارد)

۱۱- المخطط الایرانی لتشیع فلسطین بدأ بإعلان مشعل (نقشه ایران برای شیعه کردن فلسطین با اعلامیه مشعل آغاز شد)

۱۲- ماذا تعنی کلمه شیعه فی غزه؟ (واژه شیعه در غزه به چه معناست؟)

اینها عنوان برخی از مقاله‌هایی است که در این موضوع نگاشته شده است. همه این مقالات در سیاق و ساختار شیعه هراسی بلکه مقاومت هراسی از زاویه تحریک مذهبی و نشان دهنده آن است که آنها حامی شیعیان یا گسترش دهنده شیعه هستند. دقیقا شبیه همان چیزی که در این طرف هست با این تفاوت که در این سمت آنها متهم به ناصبی‌گری و از آن طرف متهم به ابزاری برای گسترش شیعه می‌شوند. در واقع خط فکری سوء استفاده مذهبی در هر جامعه ای حساسیت آن جامعه را می‌نگرد که روی چه موضوعی هست.

شبهه: برخی مفهوم ناصبی را توسعه داده و با استناد به روایتی دال بر این که ناصبی بر دشمنان دوستان اهل بیت هم اطلاق می‌شود. می‌گویند محبت مردم فلسطین نسبت به اهل بیت علیهم‌السلام را هم اگر قبول کنیم اما از آنجا که با دوستان اهل‌بیت دشمنی دارند لذا ناصبی محسوب می‌شوند. چنان چه امام صادق علیه‌السلام فرمود: ناصبی آن کس نیست که ما اهل‌بیت را دشمن بدارد؛زیرا بی تردید کسی را نیابی که گوید: من دشمن محمد و آل محمد هستم بلکه ناصبی آن کس هست که با شما شیعیان دشمنی کند در حالی که می‌داند شما ولایت ما را پذیرفته اید و از شیعیان ما هستید.[۱۱]

پاسخ: با چشم پوشی از صحت یا عدم صحت سند حدیث از لحاظ محتوا و متن با تاریخ قطعی اهل بیت تعارض دارد. در طول تاریخ، اهل بیت علیهم السلام هم دشمن اشکار داشتند ۷۰ سال در منابر بر علی علیه السلام لعنت می‌فرستادند. خود امام جعفر صادق (ع) را شهید کردند.

جواب دیگری که از استدلال به این روایت داده می‌شود این هست که دشمنی با دوستداران اهل بیت و شیعیان آنان تنها در صورتی نصب دانسته می‌شود که دشمنی با آنان به خاطر محبت و پیروی از اهل بیت باشد[۱۲]

نقش حماس در جریان سوریه

شبهه: یکی از مباحثی که در ارتباط با حماس مطرح می‌شود این است که حماس در سوریه با داعش هم پیمان بود!!

پاسخ: حماس اصلا با داعش هم پیمان نبود وقتی که داعش به سوریه آمد حماس از سوریه خارج شده بود و اعلام خروج از دمشق کرده بود. تنها بخشی از شاخه نظامی حماس آن هم در رتبه های پایین آن با برخی از گروههای معارض سوریه البته نه با داعش و جبهه النصره همراهی کردند و آن هم به دلیل تجانس فکری و به خاطر ماهیت نظام بشار اسد و اتفاقاتی که در سوریه اتفاق می‌افتاد.

دکتر هادی معصومی زارع که دکترای خود را در مطالعات خاورمیانه از دانشگاه تهران گرفته و نویسنده چندین کتاب درباب داعش و جریانهای افراطی هست درباره نقش حماس در سوریه تحلیلی ارائه می‌کند که خلاصه آن بدین مضمون می‌باشد:

حماس هم مثل سایر جنبش‌های اجتماعی لایه به لایه هست و از دو لایه نظامی و سیاسی تشکیل شده است. در سوریه با سه حماس مواجه بودیم؛ شاخه سیاسی، شاخه نظامی داخل، شاخه نظامی خارج. شاخه سیاسی حماس هم خودش چند لایه هست.

گروه اول که متشکل از خالد مشعل و موسی ابو مرزوق بودند که به محور قطر و ترکیه متمایل شدند. با پرچم جیش الحر هم عکس گرفتند. با توجه به فضای پیش آمده و فشارهایی که قطر وارد کرد و پیشنهادهایی که برای بازسازی غزه ارائه داد این‌ها به سمت قطر و ترکیه متمایل شدند.

گروه دوم که متشکل از محمود الزهار و یحیی السنوار بودند در جهت مخالف گروه اول بودند. آنها تصریح می‌کردند که مخالف خروج از دمشق بوده و هم پیمان ایران هستیم.

گروه سومی هم بود که با این که بیشتر متمایل به گروه خالد مشعل بود ولی وسط این دو طیف بود هم با ایران ارتباطش را حفظ می‌کرد و هم با پرچم جیش الحر عکس می‌انداخت.

بنابراین شاخه سیاسی حماس در بحران سوریه اصلا یک دست نبودند؛ اما شاخه نظامی داخل اساسا مستقل از شاخه سیاسی هست، هر چند که پول از شاخه سیاسی می‌گیرد ولی برنامه‌های خودش را دارد اما حرف نهایی بر روی زمین را این‌ها می‌زنند. این شاخه یکپارچه به حمایت از ایران و بشار اسد ایستادند. این گروه دو نامه منتشر کردند؛ یکی خطاب به خالد مشعل با عنوان «تحریر فلسطین یاتی بالصلاح ولیس بالمال» در نامه دوم که علنی بود و در آن اعلام همسوئی با ایران و حزب الله کردند و اعلام نمودند که فلسطین با پول آزاد نمی‌شود بلکه با سلاح آزاد خواهد شد که ایران در اختیار ما قرار می‌دهد. نامه‌ای هم به شهید سلیمانی نوشتند در حمایت از مقاومت و ایران و سوریه آن هم در سال ۲۰۱۲ یا ۲۰۱۳ اوج بحران سوریه که صراحتا اعلام موضع کردند.

انشقاقی در بین حماس بوجود آمد که چه بسا حماس را از بین می‌برد اما ایران با دید بلند مدتی که داشت ارتباط با حماس را حفظ کرد، اگر ایران اراده انشقاق در بین حماس را داشت کاملا قابل تحقق بود؛ اما گروه شاخه نظامی خارجی که بیشتر آنها در سوریه مستقر بودند رتبه بالایی نداشتند و از چهره های اصلی نظامی نبودند.

در جمع بندی تحلیل حضور حماس (گروه خالد مشعل و تا حدی اسماعیل هنیه) در سوریه هر چند که عملی نا مناسب و ناپخته بود ولی باید اتفاقات جانبی را هم در نظر گرفت، از طرفی تحت فشار جامعه اهل سنت بودند از سوی دیگر دولت سوریه هم دچار برخی اشکالات بود با این حال حماس علیه مقاومت جنگ نکرد بلکه اعلام خروج از دمشق کرد.[۱۳] با تاکید بر این که این عمل این‌ها خطا و اشتباه محاسباتی بود و نباید انجام می‌دادند.

—————————————————

[۱] . (والنواصب والناصبیه وأهل النصب: المتدینون ببغضه علی، رضی الله عنه، لأنهم نصبوا له، أی: عادوه.) فیروز آبادی، قاموس المحیط، ، ص۱۳۸

[۲] . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۲۷، ص ۲۲۷

[۳]. شهید ثانی، روض الجنان، ج۱، ص ۴۲۰؛ بحرانی، یوسف، الحدائق الناظره، ج۵، ص ۱۸۶.

[۴] . (اکیدا شایسته و بلکه واجب است که قسمتی از وجوه شرعی مانند زکوات و سایر صدقات به مقدار کافی به‌این مجاهدان راه خدااختصاص داد، به مجاهدانی که در صفوف نبرد و فداکاری به منظور از بین بردن صهیونیسم کافر ضد بشری می‌جنگند و برای احیا و اعاده مجد و شرف اسلامی از دست رفته می‌کوشند…). خمینی، روح الله، صحیفه نور، ج۱، ص ۱۳۶

[۵] . مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن ، ج۴، ص ۳۲.

[۶] . نک: ر.ک. سید عباس رضوی، «علمای شیعه و حمایت فقهی و سیاسی از فلسطین» . مجله پگاه حوزه آذر ۱۳۸۱، شماره ۷۸

[۷] . الشافعی، محمد بن ادریس، مقدمه کتاب الام ص۷.

[۸] با جستجو در اینترنت و فضای مجازی تصاویر و مشخصات این مساجد قابل مشاهده هست.

[۹] . غریب رضا، حمید رضا، آنفولانزای تشیع در فلسطین!، ماهنامه فرهنگی تحلیلی راه

[۱۰] . https://shuhadaa-pal.org/ وصیه-الشهید-القائد-نضال-فتحی-رباح-فرحا/

[۱۱] .( حدثنا محمد بن الحسن رحمه الله قال: حدثنا محمد بن یحیی العطار عن محمد بن أحمد عن ابراهیم بن اسحاق عن عبد الله بن حماد عن عبد الله بن سنان عن أبی عبد الله علیه السلام قال: لیس الناصب من نصب لنا أهل البیت لانک لا تجد رجلا یقول: انا ابغض محمدا وآل محمد ولکن الناصب من نصب لکم وهو یعلم انکم تتولونا وانکم من شیعتنا..) شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۲، ص ۶۰۱

[۱۲] . نک: العاملی(شهید ثانی)، زین الدین ، روض الجنان، ج۱، ص۴۲۰.

[۱۳] . https://t.me/Monbathat

نویسندگان: مهدی فرمانیان و مجید حیدری

منابع:

• بحرانی، یوسف، الحدائق الناظره، محق: محمد تقی ایروانی، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، قم، بی تا
• خمینی، روح الله، صحیفه نور، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی( س)، تهران ۱۳۸۹ ش، چاپ پنجم
• سید عباس رضوی، «علمای شیعه و حمایت فقهی و سیاسی از فلسطین» . مجله پگاه حوزه آذر ۱۳۸۱، شماره ۷۸
• الشافعی، محمد بن ادریس، الام، دار الفکر للطباعه والنشر والتوزیع
• شیخ صدوق، علل الشرائع، منشورات المکتبه الحیدریه ومطبعتها فی النجف
• العاملی(شهید ثانی)، زین الدین، روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان، تحقیق: مرکز الأبحاث والدراسات الإسلامیّه، مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۲۲ق.
• غریب رضا، حمید رضا، آنفولانزای تشیع در فلسطین!، ماهنامه فرهنگی تحلیلی راه
• فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، حقیق: مکتب تحقیق التراث فی مؤسسه الرساله، بیروت، ۱۴۲۶ق
• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الاطهار، مؤسسه الوفاء، بیروت ۱۴۰۳ق
• مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، صدرا، تهران، ۱۳۸۹.
• https://shuhadaa-pal.org
• https://t.me/Monbathat