توافقی برد-برد با اعراب/دستاوردهای ترامپ در سفر به خاورمیانه؛اقتصادی،دیپلماتیک و ژئوپلوتیکی،مدیریت آن از راه تهران می‌گذرد؟
رسول سلیمی: سفر دونالد ترامپ به خاورمیانه، که از ۲۲ تا ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۴ در سه کشور عربستان سعودی، قطر و امارات متحده عربی انجام شد، نقطه عطفی در سیاست خارجی دوره دوم او بود. این سفر، که با استقبال باشکوهی از جمله نمایش فرش بنفش سلطنتی در ریاض و اسکورت جت‌های سعودی همراه بود، نه‌تنها بر قراردادهای اقتصادی عظیم متمرکز بود، بلکه پیام‌های استراتژیکی برای منطقه و جهان داشت. تحلیلگران آمریکایی و عربی، این سفر را از منظر اقتصادی، دیپلماتیک و ژئوپلیتیک بررسی کرده‌اند و آن را ترکیبی از معامله‌گری، نمایش قدرت و تلاش برای بازسازی جایگاه آمریکا در خاورمیانه می‌دانند.
دستاوردهای اقتصادی، دیپلماتیک و ژئوپلیتیک سفر، به‌صورت معناداری به هم متصل هستند. قراردادهای اقتصادی، مانند ۶۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری سعودی، نه‌تنها منافع اقتصادی آمریکا را تأمین کرد، بلکه اهرمی برای تقویت ائتلاف‌های دیپلماتیک با کشورهای خلیج فارس بود. رفع تحریم‌های سوریه و دیدار با احمد الشرع، بخشی از استراتژی استفاده از نفوذ عربستان برای بازسازی روابط با دمشق و کاهش نفوذ ایران بود. توافقات فناوری با امارات و عربستان، در کنار فشار بر ایران، تلاشی برای محدود کردن نفوذ چین در خاورمیانه بود. چه آنکه نیویورک تایمز در تحلیلی نوشت که این ترکیب، نشان‌دهنده «دیپلماسی معامله‌محور» است که اقتصاد را به اهرمی برای اهداف ژئوپلیتیک تبدیل می‌کند.
دستاوردهای اقتصادی: قراردادهای کلان و سرمایه‌گذاری‌های تاریخی
این قراردادها، که مجموعاً بیش از ۸۰۰ میلیارد دلار ارزش دارند، نشان‌دهنده تمرکز ترامپ بر «دیپلماسی معامله‌محور» است. تحلیلگران آمریکایی، مانند استیون کوک از شورای روابط خارجی، معتقدند که این قراردادها، اولویت اقتصادی «آمریکا اول» را تقویت کرده و به کاهش کسری تجاری آمریکا کمک می‌کند. تحلیلگران عربی، مانند فراس مقصاد از گروه اوراسیا نیز این قراردادها را نشانه‌ای از اعتماد کشورهای خلیج فارس به سیاست خارجی معامله‌محور ترامپ می‌دانند، اما هشدار می‌دهند که وابستگی به نفت و تسلیحات، تنوع اقتصادی منطقه را محدود می‌کند. قراردادهای بزرگ تجاری شامل چه مواردی بودند؟
قراردادهای چندصد میلیارد دلاری با عربستان
ترامپ در ریاض، در تاریخ ۲۲ و ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۴، قراردادهای اقتصادی به ارزش ۶۰۰ میلیارد دلار با عربستان سعودی امضا کرد که شامل ۱۴۲ میلیارد دلار قرارداد تسلیحاتی بود. کاخ سفید اعلام کرد که این قراردادها، بزرگ‌ترین توافق همکاری دفاعی در تاریخ روابط دو کشور است. نیویورک تایمز نیز گزارش داد که این قراردادها، شامل فروش موشک، رادار و هواپیماهای ترابری است و شرکت‌های آمریکایی مانند لاکهید مارتین و بوئینگ از ذی‌نفعان اصلی آن هستند. ناظران سیاسی این قراردادها را «تضمینی برای ثبات خلیج فارس» خواندند و و معتقدند سرمایه‌گذاری‌های سعودی در بخش‌های انرژی، فناوری و زیرساخت، به ایجاد ۴۵۰ هزار شغل در آمریکا کمک خواهد کرد.
توافق با قطر برای خرید جت‌های بوئینگ
ترامپ در دوحه نیز، توافقی به ارزش ۹۶ میلیارد دلار برای خرید ۲۱۰ جت بوئینگ توسط قطر اعلام کرد، اگرچه او در سخنرانی خود این رقم را به‌اشتباه ۲۰۰ میلیارد دلار ذکر کرد. سی‌ان‌ان گزارش داد که این قرارداد، پس از مشکلات بوئینگ در سال ۲۰۲۴ (مانند حادثه ۷۳۷ مکس)، نقطه عطفی برای این شرکت بود. الشرق الاوسطج نوشت که این توافق، نشانه اعتماد قطر به روابط بلندمدت با آمریکا است. چه آنکه تحلیلگر قطری، عبدالخالق عبدالله نیز آن را «گامی برای تقویت همکاری نظامی و اقتصادی» توصیف کرد و افزود که این قرارداد، جایگاه قطر به‌عنوان میزبان بزرگ‌ترین پایگاه نظامی آمریکا در منطقه را تقویت می‌کند.
سرمایه‌گذاری امارات در فناوری هوش مصنوعی
همچنین ترامپ در ابوظبی، توافقی برای ارسال صدها هزار تراشه پیشرفته انویدیا به شرکت G۴۲ امارات اعلام کرد. در همین راستا واشنگتن‌پست گزارش داد که این توافق، بخشی از لغو محدودیت‌های صادراتی دولت بایدن بر تراشه‌های هوش مصنوعی است و امارات را به یکی از مراکز اصلی هوش مصنوعی در جهان تبدیل می‌کند. الجزیره نیز نوشت که امارات، با سرمایه‌گذاری ۱.۴ تریلیون دلاری در فناوری و انرژی در آمریکا طی یک دهه آینده، روابط خود با واشنگتن را عمیق‌تر کرده است. در همین راستا تحلیلگر اماراتی، زاهد حس، در الشرق الاوسط این توافق را «پیروزی برای دیپلماسی اقتصادی امارات» خواند و افزود که این کشور از رقابت جهانی هوش مصنوعی عقب نخواهد ماند.
دستاوردهای دیپلماتیک: بازسازی روابط و میانجی‌گری منطقه‌ای
دستاوردهای دیپلماتیک ترامپ در سفر به کشورهای عربی، نشان‌دهنده تلاش ترامپ برای بازسازی روابط با متحدان عربی و استفاده از آنها به‌عنوان میانجی در بحران‌های منطقه‌ای است. تحلیلگران آمریکایی معتقدند که این اقدامات، جایگاه آمریکا را در برابر رقبای جهانی مانند چین تقویت می‌کند. تحلیلگران عربی هم مانند عبدالخالق عبدالله (الشرق الاوسط) نیز، این دیپلماسی را نشانه‌ای از بازگشت اعتماد به روابط آمریکا-خلیج فارس می‌دانند، اما نسبت به عدم پیشرفت در مسئله فلسطین هشدار می‌دهند. اما این دستاوردها شامل چه محورهایی بودند؟
رفع تحریم‌های سوریه و دیدار با رئیس‌جمهور جدید
ترامپ در ریاض، در ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۴، اعلام کرد که تحریم‌های آمریکا علیه سوریه پس از سقوط رژیم بشار اسد لغو خواهد شد. او همچنین با احمد الشرع رئیس‌جمهور جدید سوریه، دیدار کرد که اولین دیدار یک رئیس‌جمهور آمریکا با یک رهبر سوری در ۲۵ سال گذشته بود. چه آنکه سی‌ان‌ان گزارش داد که این اقدام، تلاشی برای بازسازی روابط با دمشق و تقویت نفوذ آمریکا در برابر روسیه و ایران است. العربیه هم این دیدار را «تاریخی» خواند.آنچنان که تحلیلگر سعودی، عبدالرحمن الراشد نیز، آن را نشانه‌ای از نقش میانجی‌گرانه عربستان در مسائل منطقه‌ای ارزیابی کرد. در همین راستا وزارت خارجه سوریه در بیانیه‌ای اعلام کرد که این دیدار، بر «بازسازی و حمایت از سوریه» متمرکز بود.
تقویت روابط با قطر به‌عنوان میانجی منطقه‌ای
ترامپ در دوحه، در ۲۴ اردیبهشت، با شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر، دیدار کرد و از نقش قطر در میانجی‌گری در مذاکرات اسرائیل-حماس و آزادسازی گروگان‌ها ستایش کرد. الجزیره درباره این دیدار گزارش داد که قطر، با تمدید حضور نظامی آمریکا در پایگاه العدید تا سال ۲۰۳۴، جایگاه خود به‌عنوان متحد غیرناتو را تقویت کرده است. پولیتیکو هم نوشت که تحلیلگران آمریکایی، مانند جان آلترمن از مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی، این دیدار را نشانه‌ای از اعتماد ترامپ به قطر برای مدیریت بحران‌های منطقه‌ای، از جمله مذاکرات هسته‌ای با ایران، می‌دانند. در همین راستا تحلیلگر قطری، محمد الصغیر، در الشرق الاوسط این دیدار را «تأییدی بر نقش جهانی قطر» توصیف کرد.
تلاش برای احیای توافق ابراهیم با عربستان
ترامپ در ریاض، در دیدار با رهبران شورای همکاری خلیج فارس، خواستار پیوستن عربستان به توافق ابراهیم شد، اما تأکید کرد که این موضوع به پیشرفت در مسئله فلسطین بستگی دارد. در این راستا نیویورک تایمز نوشت که عربستان، برخلاف دوره بایدن، دیگر عادی‌سازی با اسرائیل را به برنامه هسته‌ای خود گره نزده، اما همچنان خواستار راه‌حل دو کشوری است. الجزیره هم تاکید کرد که محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، در دیدار با ترامپ، بر لزوم توقف حملات اسرائیل به غزه تأکید کرد. کارشناسان روابط بین الملل این موضع را «واقع‌گرایانه» خواندند و افزودند که عربستان از دیپلماسی ترامپ برای کاهش تنش‌ها حمایت می‌کند.
دستاوردهای ژئوپلیتیک: مقابله با ایران و رقابت با چین
دستاوردهای ژئوپلیتیک، نشان‌دهنده تلاش ترامپ برای بازگرداندن نفوذ آمریکا در خاورمیانه در برابر ایران و چین است. تحلیلگران آمریکایی، مانند جان آلترمن (سی‌ان‌ان)، معتقدند که این اقدامات، جایگاه آمریکا را در رقابت جهانی تقویت می‌کند، اما نسبت به پیامدهای فشار بر ایران هشدار می‌دهند. تحلیلگران عربی، مانند عبدالرحمن الراشد (العربیه)، این دستاوردها را نشانه‌ای از بازگشت آمریکا به نقش رهبری منطقه‌ای می‌دانند، اما تأکید می‌کنند که موفقیت آن به مدیریت بحران‌های غزه و ایران بستگی دارد.
فشار بر ایران در مذاکرات هسته‌ای
ترامپ در سخنرانی ریاض (۲۲ اردیبهشت)، ایران را «مخرب‌ترین نیروی خاورمیانه» خواند و هشدار داد که در صورت رد دیپلماسی، «فشار حداکثری» با توقف صادرات نفت اعمال خواهد شد. او همزمان پیشنهاد مذاکره داد و به مذاکرات مسقط اشاره کرد. در همین راستا پولیتیکو گزارش داد که استیو ویتکاف، فرستاده ویژه آمریکا، در قطر مذاکرات هسته‌ای با ایران را ادامه داد و دو طرف برای دور پنجم توافق کردند. این در حالی است که العربیه در تحلیلی نوشت که کشورهای خلیج فارس، از جمله عربستان، از مذاکرات حمایت می‌کنند، اما خواستار شروط سخت‌گیرانه‌تر هستند. تحلیلگر سعودی، عبدالرحمن الراشد، این موضع را «تلاش برای مهار ایران بدون جنگ» خواند.
رقابت با چین در فناوری و انرژی
از سوی دیگر ترامپ در ابوظبی، با لغو قانون «انتشار هوش مصنوعی» دولت بایدن، امکان صادرات تراشه‌های پیشرفته به امارات و عربستان را فراهم کرد. نیویورک تایمز این اقدام را بخشی از استراتژی مقابله با نفوذ چین در فناوری هوش مصنوعی ارزیابی کرد. چه آنکه شرکت سعودی هیومین و آمازون وب سرویسز نیز توافقی ۵ میلیارد دلاری برای ایجاد «منطقه هوش مصنوعی» در عربستان امضا کردند. در همین راستا الشرق الاوسط نوشت که این توافقات، جایگاه عربستان و امارات را در رقابت جهانی فناوری تقویت می‌کند. این موضوع از آنجا اهمیت دارد که برخی تحلیلگران اماراتی مانند زاهد حس، آن را «پاسخی به جاه‌طلبی‌های چین» ارزیابی می کنند.
مدیریت بحران‌های منطقه‌ای
در چنین شرایطی، ترامپ در ریاض، از توقف حملات حوثی‌ها در دریای سرخ پس از ۱۱۰۰ حمله نظامی آمریکا به یمن خبر داد. واشنگتن‌پست گزارش داد که این اقدام، آزادی کشتیرانی در منطقه را تضمین کرد. الجزیره نیز نوشت که کشورهای خلیج فارس، به‌ویژه قطر، از این دستاورد استقبال کردند، زیرا ثبات دریای سرخ برای اقتصاد آنها حیاتی است. اما برخی تحلیلگران عرب مانند، محمد الصغیر تحلیلگر قطری، در الشرق الاوسط این اقدام را «نشانه‌ای از تعهد آمریکا به امنیت خلیج» توصیف کرد.
تفاوت سفر ترامپ به خاورمیانه با دور نخست ریاست جمهوری
تمرکز بر اقتصاد در برابر دیپلماسی سنتی
در سال ۱۳۹۶ (۲۰۱۷)، سفر ترامپ به عربستان بر مقابله با تروریسم و ایجاد ائتلافی از کشورهای اسلامی علیه ایران متمرکز بود. او در آن سفر، سخنرانی‌ای در مرکز مبارزه با تروریسم ریاض ایراد کرد و از ۵۰ رهبر مسلمان خواست با «افراط‌گرایی» مبارزه کنند. اما در سال ۱۴۰۴ (۲۰۲۵)، تمرکز او بر قراردادهای اقتصادی بود. کاخ سفید در ۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۴ اعلام کرد که قراردادهای ۶۰۰ میلیارد دلاری با عربستان، بیش از ۴۵۰ میلیارد دلار قراردادهای ۱۳۹۶ است. نیویورک تایمز نیز نوشت که این تغییر، نشان‌دهنده اولویت «آمریکا اول» و کاهش علاقه به دیپلماسی سنتی است.
عدم سفر به اسرائیل و تنش با نتانیاهو
در سال ۱۳۹۶، ترامپ پس از عربستان به اسرائیل سفر کرد و از توافق ابراهیم حمایت کرد. اما در ۱۴۰۴، او به اسرائیل سفر نکرد. سی‌ان‌ان در این خصوص نوشت که مقامات اسرائیلی خواستار توقف در اورشلیم بودند، اما ترامپ به دلیل عدم پیشرفت در آتش‌بس غزه، این درخواست را رد کرد. الجزیره نیز تاکید کرد که این تصمیم، نشانه تنش با بنیامین نتانیاهو و تمرکز بر روابط با اعراب بود. این در حالی است که ناظران سیاسی این تغییر را «واقع‌گرایانه» می دانند چرا که ترامپ، برخلاف ۱۳۹۶، به دنبال جلب رضایت اعراب بدون میانجی‌گری اسرائیل است.
رویکرد دوگانه به ایران
در سال ۱۳۹۶، ترامپ ایران را به‌عنوان تهدید اصلی منطقه معرفی کرد و از سیاست فشار حداکثری حمایت کرد. این در حالی است که در ۱۴۰۴، او ضمن حفظ لحن تند، پیشنهاد مذاکره داد و به مذاکرات مسقط اشاره کرد. پولیتیکو در تحلیل این چرخش نوشت که این رویکرد دوگانه، تلاشی برای حفظ فشار بر ایران و همزمان جلب حمایت اروپا و اعراب برای دیپلماسی است. الشرق الاوسط هم نوشت که کشورهای خلیج فارس، برخلاف ۱۳۹۶، از مذاکرات هسته‌ای حمایت می‌کنند، که نشان‌دهنده تغییر در پویایی‌های منطقه‌ای است.
تمرکز بر رقابت با چین
در سال ۱۳۹۶، رقابت با چین در سیاست خارجی ترامپ مطرح نبود، اما در ۱۴۰۴، او با لغو محدودیت‌های صادراتی تراشه و توافقات هوش مصنوعی، به‌صراحت به مقابله با چین پرداخت. آنچنانکه واشنگتن‌پست گزارش داد که این اقدام، بخشی از استراتژی گسترده‌تر برای کاهش نفوذ چین در فناوری و انرژی است. کارشناسان روابط بین الملل این تغییر را «نشانه‌ای از بلوغ استراتژیک» توصیف می کنند چرا که کشورهای خلیج فارس، از این رقابت به‌عنوان فرصتی برای تقویت جایگاه خود استفاده کردند.
بازی برد-برد اعراب و امریکا با محور ترامپ
سفر دونالد ترامپ به خاورمیانه، دستاوردهای قابل‌توجهی در سه حوزه اقتصادی، دیپلماتیک و ژئوپلیتیک داشت. دستاوردهای اقتصادی، شامل قراردادهای ۶۰۰ میلیارد دلاری با عربستان، ۹۶ میلیارد دلاری با قطر و توافقات هوش مصنوعی با امارات، جایگاه آمریکا را در اقتصاد جهانی تقویت کرد. دستاوردهای دیپلماتیک، از جمله رفع تحریم‌های سوریه، تقویت نقش میانجی‌گری قطر و تلاش برای احیای توافق ابراهیم، روابط آمریکا با اعراب را عمیق‌تر کرد. دستاوردهای ژئوپلیتیک او، مانند رقابت با چین و مدیریت بحران‌های منطقه‌ای، نفوذ آمریکا را در برابر رقبا تقویت کرد. تحلیلگران آمریکایی این سفر را «معامله‌محور» و تحلیلگران عربی آن را «واقع‌گرایانه» توصیف می کنند، اما هر دو نسبت به پیامدهای عدم پیشرفت در غزه و مذاکرات ایران هشدار دادند.
در این میان، تفاوت‌های ترامپ ۲۰۲۵ با ۱۳۹۶ در تمرکز بر اقتصاد به‌جای دیپلماسی سنتی، عدم سفر به اسرائیل، رویکرد دوگانه به ایران، رقابت با چین و افزایش نقش خانواده ترامپ در سیاست خارجی بود. ناظران سیاسی این تغییرات را نشان‌دهنده بلوغ استراتژیک و همزمان پیچیدگی‌های جدید در سیاست خارجی او ارزیابی می کنند. اما آیا این دستاوردها به ثبات منطقه‌ای منجر خواهد شد، یا تنش‌های جدیدی ایجاد می‌کند؟ پاسخ به مدیریت مذاکرات در غزه و ایران بستگی دارد.
۲۱۳
