یک سفر و یک امضای مهم؛ گام تاریخی پزشکیان در روابط تهران و مسکو

مهسا مژدهی: قبل از آنکه ترامپ به کاخ سفید پا بگذارد، سند همکاری راهبردی میان ایران و روسیه در مسکو به امضا خواهد رسید. در واقع این مساله بخش مهمی از سفر مسعود پزشکیان به روسیه را تشکیل می‌دهد. روابط تهران و مسکو از سال ۲۰۰۰ و بعد از روی کار آمدن ولادیمیر پوتین، بالا و پایین‌های فراوانی به خود دیده است. اما حالا و با توجه به اینکه دو طرف درگیری تحریم‌های فراوان و دشمنی غرب هستند، این روابط از سطح همسایگی عبور کرده و نزدیک‌تر شده است و به‌نظر می‌آید دستکم مسکو از اینکه روسیه و ایران روابط استراتژیک با یکدیگر داشته باشند، استقبال می‌کند.

از طرف دیگر ایران به دلیل جنگ اوکراین و ادعای ارسال پهپاد به روسیه، مورد انتقاد اروپا قرار دارد و تروئیکای اروپایی، تهران را به شدت تحت فشار قرار داده‌اند. دشمنان روابط نزدیک میان ایران و روسیه معتقدند روس‌ها تهران را بر سر ماجرای اوکراین در وضعیت دشواری قرار داده‌اند. از سوی دیگر به‌نظر موافقات گسترش روابط بین ایران و روسیه، در وضعیت تحریم، دو کشور می‌توانند از یک توافقنامه به عنوان برگ برنده در مذاکرات بین‌المللی بهره برده و وضعیت خود را در جهان بهبود ببخشند.

در خبرآنلاین با علی بمان اقبالی زارچ کارشناس مطالعات اروپا در مورد توافق جامع راهبردی میان ایران و روسیه به گفتگو نشسته‌ایم:

تلاش و اراده جدی رهبران ایران و روسیه برای بسط و گسترش روابط

*** ایران و روسیه سال‌ها توافق مشابهی با یکدیگر داشتند که در دورانی که آن توافق مرجعیت داشت، مسکو به دلیل فشارهای ایالات متحده در سال‌های میان ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ آن را جدی نمی‌گرفت. با توجه به این سابقه، توافق جدید چه منافعی برای ایران دارد و آیا بخش‌هایی که به آن اضافه شده، منافع تهران را تامین میکند؟

روابط جمهوری‌اسلامی ایران و شوروی سابق و در مرحله پس از فروپاشی با فدراسیون روسیه، همیشه یکی از مهم‌ترین موضوعات در دیپلماسی منطقه‌ای و جهانی بوده است. این روابط همواره تحت‌تاثیر عوامل متعددی از جمله مسائل ایدئولوژیک، منافع اقتصادی، چالش‌های امنیتی و فرصت‌های استراتژیک قرار داشته. با توجه به نقش کلان جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه در استراتژی‌های منطقه‌ای و جهانی، به‌هرحال این روابط همواره از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده و در تحلیل مسائل منطقه‌ای و جهانی مؤثر بوده است. روسیه به‌عنوان یک همسایه بزرگ و تاثیرگذار همواره توجه ویژه‌ای به روابط با ایران داشته و در عین‌حال همواره روابط دو کشور فرازوفرودهایی را شاهد بوده است. ما شاهد تغییرات در مقاطع مختلف در سطوح روابط بوده‌ایم. اما یک موضوع خصوصا در سال‌های اخیر مورد توجه رهبران دو کشور قرار گرفته و آن تلاش و اراده جدی برای بسط و گسترش روابط است. البته ما باید در نظر داشته باشیم که دو کشور یک‌سری مولفه‌هایی دارند که بسیار به‌هم شبیه است. هر دو، کشورهای دارای منابع عظیم انرژی نفت و گاز و صادرکننده انرژی هستند و در بخش‌های دیگر مانند محصولات کشاورزی و کالاهای مصرفی، تاکنون ظرفیت بالایی برای جهش در روابط ملموس و مشهود نبوده است. در بخش‌هایی هم که ظرفیت وجود داشته، زیرساخت‌های لازم برای بهره‌گیری از فرصت‌ها در ارتقاء حجم مبادلات دو کشور وجود نداشته. می‌شود اذعان کرد در دو، سه سال اخیر اقدامات موثری انجام شده و ما می‌توانیم نسبت به یک فرایند روبه‌رشد روابط در سال‌های آینده خوشبین باشیم.

این سند،فنداسیون روابط تهران و مسکو است/ ما باید به این سند که می‌تواند تاثیرگذار باشد خوشبین باشیم

اما در مورد این سندی که الان مورد توافق طرفین قرار گرفته و قرار است در سفر بسیار مهم پزشکیان به مسکو امضا شود، باید گفت که این یک سند پایه است که مثل فونداسیونی برای ساختمان محسوب می‌شود که اسناد دیگری با توجه به آن در سطوح دیگر و بخش‌های متنوع میان دو کشور امضا می‌شود. می‌توان گفت این یک سند همکاری راهبردی است که با توجه به تغییرات در ویژگی روابط دو کشور به روز می شود و براساس آن بعدا برنامه‌های همکاری در بخش‌های مختلف تحت‌عنوان موافقت‌نامه‌ها و قراردادها امضا خواهد شد.

طبیعتا اسنادی که میان کشورهای مختلف امضا می‌شود اسنادی هستند که با توجه به میزان اهتمام دو طرف جنبه اجرایی‌ می‌گیرد. ما باید به این سند که می‌تواند تاثیرگذار باشد خوشبین باشیم؛ چرا که در فرآیند روبه‌رشد روابط دو کشور نقش تعیین‌کننده‌ای خواهد داشت. لذا امضای این سند برای طرف روسی هم بسیار مهم است و به‌همین خاطر آنها هم مساله را دنبال کردند تا هرچه زودتر سند امضا شود.

اروپایی‌ها در دام افتاده‌اند؛آنها اسنادی درباره نوع روابط تهران و مسکو ندارند

*** ایران به دلیل آنچه همکاری تسلیحاتی با روسیه در خلال جنگ اوکراین دانسته می‌شود از سوی اروپایی ها تحت فشار زیادی قرار گرفته است. آیا این توافق اثری بر روابط ایران با تروئیکای اروپایی دارد؟

در مورد مباحث مربوط به همکاری‌های ایران با روسیه در جنگ اوکراین واقعیت را باید اذعان کنیم؛ تبلیغی که در سطح بین‌المللی می‌شود با واقعیت فاصله دارد و موضوعاتی که در این خصوص از طرف غربی‌ها مطرح می‌شود، بخشی‌از آنها مربوط به رقابت نرم محور یوروآتلانتیک با روسیه برمی‌گردد. در عین‌حال که رژیم صهیونیستی هم در بزرگ‌نمایی این همکاری‌ها تلاش وافری داشته است. واقعیت این است یک سری همکاری‌ها طبق آنچه اعلام شده، در حوزه پهپادی در حوزه مدنی و مباحث زیست‌محیطی قبل از جنگ اوکراین وجود داشته که روس‌ها شاید استفاده‌های دیگر هم از آن کرده‌اند. اما اینکه ایران در جنگ اوکراین کمک‌هایی به روسیه کرده که نقش تعیین‌کننده‌ای در تغییر سرنوشت جنگ داشته یا توانسته یک کمک‌راهبردی محسوب شود، به نظر من این یک امر تبلیغی و تصنعی است که عمدتا از طرف محور عبری- آمریکایی بزرگنمایی می‌شود و اروپایی‌ها هم در این دام افتاده‌اند. واقعیت این است که آنها به‌طور مشخص و روشن کمتر توانسته‌اند اسنادی ارائه کنند که این نوع همکاری‌ها میان ایران و روسیه را نشان بدهد. اینها بیشتر جنبه ادعایی و اعلامی و غیرموثر داشته. در عین‌حال ما نباید این را هم انکار کنیم که این جریان تبلیغی، تاثیرات منفی در روابط ایران و اروپا داشته. برای کشورهای اروپایی در شرایط جاری، موضوع جنگ اوکراین حیاتی است. البته برای روسیه هم همینگونه است و برای آنها امروز اولویت اول و آخر خروج از جنگ و بحران به صورت آبرومندانه و موفقیت‌آمیز اهمیت داشته و برای اروپایی‌ها هم مقابله و مهار روسیه همین ویژگی را دارد.

مولفه‌های لازم برای راهبرد استراتژیک دو کشور وجود ندارد

*** آیا ایران و روسیه پس از امضای توافق جامع، به شرکای استراتژیک یکدیگر تبدیل خواهند شد؟

این سند یک بسترسازی است برای حرکت دو کشور و سوق دادن روابط به سمت یک شراکت راهبردی. این که احساس کنیم بین دو کشور روابط راهبردی به معنای واقعی خود برقرار خواهد شد، باید اعتراف کنیم که ویژگی های ملموسی در کار است ولی همه مولفه‌های لازمش وجود ندارد. وقتی دو کشور بخواهند روابط راهبردی داشته باشند، یک مجموعه‌ای از مولفه‌ها و ویژگی‌ها لازم است که شاید همه این مولفه‌ها در نوع روابط روسیه و جمهوری‌اسلامی‌ایران به طور کامل وجود نداشته باشد. لذا روابط به سمت شراکت استراتژیک پیش خواهد رفت. چرا که دو کشور در یک‌سری موضوعات مثل حرکت جهان به سمت جهان چند قطبی، بحث دلارزدایی، مقابله با تحریم‌های ظالمانه غرب و مقابله با هژمون آمریکا، نظام لیبرالیسم و صلح و ثبات در محور اورآسیا اهداف مشترکی دارند که طبیعتا می‌تواند بر اهمیت روابط و سوق داده شدن آن به سمت شراکت استراتژیک نقش ایفا کند.

روابط ایران و روسیه می‌تواند به تقویت نفوذ منطقه‌ای ایران کمک کند

*** آیا مسکو و تهران از توافق جامع راهبردی به عنوان برگی برای گفتگو با غرب و تحت فشار قراردادن بلوک مقابل استفاده خواهند کرد؟

در عرصه سیاسی دو کشور به‌دنبال مقابله با نفوذ غرب به‌ویژه ایالات‌متحده، در عرصه جهانی و منطقه‌ای به ویژه غرب آسیا هستند. این امر انگیزه‌های مشترکی را برای همکاری راهبردی دو کشور ایجاد کرده و در بسیاری از مواقع مثل مورد سوریه به همکاری عملی هم انجامیده است. ولی یک زاویه و نگاه متفاوت در رویکرد مناسبات با آمریکا میان روسیه و ایران وجود دارد. طبیعتا روابط ایران و روسیه می‌تواند به تقویت نفوذ منطقه‌ای ایران کمک کند. مسکو قدرتی بزرگ با حق وتو در سازمان ملل است که این یک امر مهم‌ در معاملات بین‌المللی و همکاری منطقه‌ای، خصوصا در بحث نوع نفوذ در محور اوراسیا محسوب می‌شود. البته ایران و روسیه در برخی موارد، مثل مسائل مرتبط با قفقاز و آسیای مرکزی و… منافع متقاطع امنیتی دارند و به نوعی تاکنون یک رویکرد تقریبا" رقابتی بجای رفاقتی در همکاری های گسترده خصوصا در مناطق قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی بین دو کشور وجود داشته است. این امری است که طرفین باید در موردش اهتمام داشته باشند و بیشتر با تمرکز بر رویکرد هم افزایی بویژه در موضوعات مهم منطقه ای همکاری ها را گسترش دهند. یک موضوع مهم و مشترک دیگر دو کشور برای همکاری بحث مقابله با فشارهای بین‌المللی و تحریم‌هاست که اینجا ظرفیت‌های اقتصادی دو کشور نقش مهمی را دارند.

روی زیرساخت‌های لازم تمرکز بیشتری شود و بحث کریدورها به‌طور جدی‌تر در روابط دو کشور مورد توجه قرار بگیرد

روسیه کشوری است که از ظرفیت‌های اقتصادی خوبی برخوردار است. چیزی حدود ۷۰۰ میلیارد دلار مبادلات خارجی داشته و ایران هم ۱۵۰ میلیارد دلار مبادله خارجی دارد. دو کشور ویژگی‌های دارند که می‌توانند در دور زدن تحریم‌ها به یکدیگر کمک کنند. در عین‌حال که موضوعات دیگری مثل بحث برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای ایران، برنامه هسته‌ای و ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای ایران هم وجود دارد. نباید فراموش کنیم که بخش عمده‌ای از صنایع مادر ایران، صنایع فولاد، ماشین‌سازی و صنایع سنگین از قدیم‌الایام با همکاری روس‌ها ایجاد شده و همچنان هم این همکاری‌ها ادامه دارد و طرفین در سال‌های اخیر هم باز تمرکز و توجه ویژه‌ای بر روی همکاری‌های مشترک در صنایع انرژی و اکتشاف و استخراج نفت و گاز را طراحی کرده و دنبال کرده‌اند. موضوعات دیگری مثل مباحث کوریدورها و مسائل مربوط به انتقال کالا وجود دارد. به‌هرحال از روسیه ۲۰۰ میلیون تن کالا صادر یا وارد می‌شود و روس‌ها علاقه‌مند هستند با توجه به بسته شدن مسیرهای مستقیم با اروپا و یک‌سری کوریدورهای دیگر، بخشی از ۲۰۰ میلیون تن را با استفاده از مسیر ایران تنظیم کنند. باید اینجا روی زیرساخت‌های لازم تمرکز بیشتری شود. بحث‌های راه‌آهن رشت-آستارا و کوریدور شمال-جنوب باید به‌طور جدی‌تر در روابط دو کشور مورد توجه قرار بگیرد.

روسیه بازار خیلی خوبی برای کالاهای انحصاری ایران است/همکاری‌های سیاسی، نظامی و امنیتی در موضوعات منطقه‌ای و بین‌المللی ادامه خواهد داشت

*** پیشبینی شما از آینده روابط ایران و روسیه با توجه به امضای توافق از یک سو و پایان یافتن همکاری دو کشور در سوریه، چیست؟

به‌هرحال روابط با روسیه همواره برای جمهوری‌اسلامی‌ایران مهم خواهد بود. ظرفیت برای گسترش این روابط وجود دارد و باید تلاش بیشتری شود تا سطح مبادلات افزایش پیدا کند. در سال‌های اخیر روابط رشد سالانه مبادلات ۱۵ تا ۲۰ درصد بوده و باید یک جهش در این خصوص صورت بگیرد و برای آن تلاش شود. حتما در آینده همکاری‌های سیاسی، نظامی و امنیتی ایران و روسیه در موضوعات منطقه‌ای و بین‌المللی ادامه خواهد داشت که به نفع هر دو کشور است. در بحث اقتصادی، اسناد زیادی بین دو کشور امضا شده که باید یک برنامه مدون تنظیم شده یا با ایجاد مرکز مدیریت روابط، اجرای این اسناد با جدیت دنبال شود. روسیه بازار خیلی خوبی برای کالاهای انحصاری ایران مثل خشکبار، فرش ، کالاهای مصرفی ، صنایع اتومبیل سازی و صیفی‌جات است که نیاز به یک برنامه‌ریزی و پیگیری و مستمر دارد. در بحث کریدورها همکاری دو کشور مهم است که باید با جدیت دنبال شود.

سفر پزشکیان یک مرحله مهم در گسترش ابعاد مختلف روابط دو جانبه تهران و مسکو است

از دیگر محورهای مهم که ما شاهد نتایج خوبی در آن بودیم، مربوط به همکاری‌ها در زمینه علم و فناوری در حوزه هوا-فضا و آی‌تی است که می‌تواند به نفع هر دو کشور باشد. در مجموع باید گفت که امضای این سند و سفر دکتر پزشکیان حتما یک مرحله مهم در گسترش ابعاد مختلف روابط دو جانبه میان روسیه و ایران خواهد بود. در عین حال ما باید در نظر داشته باشیم که تقویت و ارتقای روابط تهران – مسکو دشمنان و رقبایی دارد که مشخص هستند. مثلا محور عبری- امریکایی مخالف روابط و کشورهای دیگری مثل ترکیه و دیگر کشورهای منطقه رقیب این روابط هستند. در عین حال روابط می‌تواند مسیر روبه رشد را طی کند. یک موضوعی که به‌نظر می‌آید خیلی در روابط ایران و روسیه مغفول مانده بحث دیپلماسی عمومی و افکارسازی است که می‌توانیم بگوییم نوع تحرکات سیاسی سطح بالای روابط بین دو کشور باید یک پیوست دیپلماسی عمومی قوی داشته باشد و ادبیات سازی و ارتقا آگاهی و دانش مردم دو کشور از ظرفیت‌های دو کشور بسیار مهم خواهد بود.

312315